دوست خدا

او در سن ۳۱ سالگی پس از مرگ پدرش به امامت رسید. امامت او همزمان با سال‌های پایانی حکومت بنی امیه و سال‌های آغازین حکومت بنی عباس بود. به علت ضعف و عدم استقرار نظام سیاسی، وی فرصت بسیار مناسبی برای فعالیت فرهنگی و مذهبی به دست آورد. از سوی دیگر نیز عصر وی زمان جنبش فرهنگی و فکری و برخورد فرق و مذاهب گوناگون در جهان اسلام بود. زمینه فعالیت به گونه‌ای برای وی فراهم بود، که بیشترین احادیث شیعه در تمام زمینه‌ها از جعفر صادق نقل گردیده و مذهب تشیع به نام مذهب جعفری خوانده می‌شود.^[۳] فقه شیعه نیز عمدتاً بر روایات به‌جای مانده از او مبتنی‌ست، به همین جهت مکتب فقهی شیعیان دوازده امامی را مذهب جعفری نیز می‌نامند.^[۴]

 

 

نام‌ها و القاب

معروفترین لقب او صادق به معنی راستین و راستگو است.

و از دیگر القاب او عبارتند از:^[۵]

• فاضل (دارای فضیلت و برتری)
• قائم (به معنی ثابت و پایدار، قیام کننده، برپا و استوار)
• کامل (و او کسی است که از عیب‌ها منزه و دور و برکنار است)
• منجی (نجات بخش و رستگار کننده، عامل رستگاری و نجات)
• کلمه الحق (سخن حق)
• لسان الصدق (راستگوی در سخن، گویای راستی)
• صابر (بردبار)

زندگی

بیشترین منابع زندگی نامه مفصل جعفر صادق در میان فرقه‌های شیعه یافت می‌شود، گرچه تاریخ تولد یا به امامت رسیدنش نامطمئن است. بیشترین منبع تاریخ ۸۳ ق/ ۷۰۲ م (گرچه ۸۰ / ۶۹۹ و ۸۶/ ۷۰۵ هم گزارش شده) را برای تولدش ثبت کردند. مشابهً تاریخ امامتش (مرگ پدرش، امام پنجم، محمد باقر) در بیشتر منابع ۱۱۷/۷۳۵ (گرچه در برخی منابع ۱۱۴/۷۳۲ و ۱۲۶/ ۷۴۳ هم یافت می‌شود) برای امامتش ذکر شده است. تاریخ مرگش به طور عمومی، ۱۴۸/۷۶۵ ثبت گردیده است.^[۶]

مرگ

به استناد بیشتر منابع، جعفر الصادق در ۱۴۸/ ۷۶۵ درگذشت، با این فرض که توسط خلیفه عباسی، المنصور مسموم شده بود. او بعد از خودش سرگذشت نامعلومی از آینده امامت باقی گذاشت. او بزرگترین پسرش از اولین همسرش، فاطمه (به نام ابومحمد اسماعیل) را به عنوان امام جانشین انتخاب کرد، ولی اسماعیل زودتر از او درگذشت. برخی ادعا کردند که اسماعیل نمرده و مخفی شده است، دیگران ادعا کردند که پسر اسماعیل، محمد، باید امام بعدی شود. هر دو این افراد به فرقه اسماعیلیه گرویدند. دیگر افراد ادعا کردند که بعد از مرگ اسماعیل، جعفر صادق، دومین پسر ارشدش را، عبدالله الفتاح را به عنوان امام بعدی گزید. اکثریت، امامت موسی الکاظم، پسر حمیده (یا حمَیده، کنیز بربر) و جعفر صادق را به عنوان امام پذیرفتند. این شاخه از شیعه (شیعه ۱۲ امامی) بود که از قرن شانزدهم میلادی، بر ایران غالب گشت.^[۶]

فرزندان

وی ۷ پسر و ۳ دختر داشت که عبارتند از:^[۷]

• اسماعیل (از امامان اسماعیلیه)
• عبدالله افطح
• موسی کاظم (امام هفتم شیعیان)
• محمد دیباج
• اسحاق
• علی عریضی
• عباس
• ام فروة
• اسماء
• فاطمه.

مکتب علمی

ابن عقده زیدی در کتاب رجال خود چهار هزار راوی برای جعفر صادق برشمرده و کتاب‌های آنان را یاد کرده‌است. بسیاری از فقها از پرورش یافتگان مکتب جعفر صادق بوده‌اند. از این عده می‌توان به کسانی هم چون زرارة بن اعین و دو برادرش بکر و حمران، جمیل بن صالح و جمیل بن دراج و محمد بن مسلم طائفی و برید بن معاویه و هشام بن حکم و هشام بن سالم و ابوبصیر و عبیدالله و محمد و عمران حلبی و عبدالله بن سنان و ابوالصباح کنانی و بسیاری دیگر اشاره کرد. به غیر از این چهار هزار تن راوی که ذکر آنان گذشت، شمار بسیاری دیگر از دانشمندان برجسته و پیشوایان مذاهب اهل سنت و بزرگان علم از جعفر صادق حدیث نقل کرده‌اند. از این میان می‌توان به افرادی مانند یحیی بن سعید انصاری و ابن‌جریح و مالک بن انس و سفیان ثوری و ابن عیینه و ابوحنیفه و شعبه و ایوب سختیانی و جابر بن حیان کوفی و ابان بن تغلب و ابو عمرو بن علاء و عمرو بن دینار و بسیاری دیگر اشاره نمود.^[۸] از جمله جابر ابن حیان - کیمیاگر معروف که در غرب به نام Geber خوانده‌می‌شود - بسیاری از اختراعات خود را منتسب به جعفر صادق یا با تغییرات جزئی از آموزه‌های او می‌داند. به نظر چنین می‌آید که جعفر معلمی بود که نگارش را به دیگران (مثلاً شاگردانش) می‌سپرد.^[۹]

جعفر صادق بعد از مجلس درس روزانه خود به مناظره با افراد مختلف از جمله خداناباوران می‌پرداخت.مفضل بن عمر جعفی در کتابی که به توحید مفضل مشهور شده است ،مباحثی را به نقل ار ایشان نوشته است که از دیگاه کالبد شناسی و تن کارشناسی (آناتومی و فیزیولوژی)، فلسفی و جهان شناسی به تحکیم پایه های خدا باوری طرف مباحثه می پردازد،

. در متن بعضی از این مناظرات به مسایلی علمی همچون گردش خون -که در آن زمان ناشناخته بوده- اشاره شده‌است.^[۱۰]

امامت

به عقیده شیعه دوران امامت او ۳۴ سال بوده که با اواخر حکومت امویان و اوایل حکومت عباسیان مصادف بوده‌است. او با پنج تن از خلفای بنی امیه، هشام بن عبدالملک، ولید بن یزید بن عبدالملک، یزید بن ولید بن عبدالملک، ابراهیم بن ولید و مروان بن محمد ملقب به حمار و دو تن از خلفای بنی عباس ابوالعباس (عبدالله بن محمد) معروف به سفاح و ابوجعفر معروف به منصور دوانیقی معاصر بود.

شاگردان

جعفر صادق بیش از ۴۰۰۰ هزار شاگرد داشته‌است که برخی از بزرگانشان بدین قرارند: ۱)ابان بن تغلب؛ ۲) اسحاق بن عمارصیرفی کوفی؛ ۳)برید بن معاویه بن العجلی؛ ۴) ابوحمزه ثمالی؛ ۵)حریربن عبدالله سجستانی؛ ۶)زرارة بن اعی شیبانی؛ ۷)صفوان بن مهران جمال اسدی؛ ۸) عمران بن عبدالله سعد اشعری قمی؛ ۹) عیسی بن عبدالله سعد اشعری قمی؛ ۱۰)فیض بن مختارالکوفی؛ ۱۱) محمد بن علی بن نعمان کوفی معروف به مؤمن الطّاق ۱۲) محمد بن مسلم بن ریاح؛ ۱۳) معاذ بن کثیر؛ ۱۴) هشام بن محمد بن السائب؛ ۱۵) مفضل بن عمر ۱۶)جابر بن حیان ۱۷)مالک بن انس

از نگاه دیگران

مالک بن انس، پیشوای یکی از مذاهب چهارگانه فقهی اهل سنت، مدتی شاگرد جعفر صادق بود.^[۱۱] او در باره عظمت و شخصیت علمی و اخلاقی صادق چنین می‌گوید: من فقیه تر و داناتر از جعفر بن محمد ندیده‌ام. او داناترین فرد این امت است.^[۱۲] به خدا سوگند! چشمان من ندید فردی را که از جهت زهد، علم، فضیلت، عبادت و ورع برتر از جعفر بن محمد باشد.^[۱۳]

ابوحنیفه، پیشوای یکی دیگر از مذاهب چهارگانه فقهی اهل سنت، نیز شاگرد جعفر صادق بود.^[۱۴] برخی منابع، مدت شاگردی او را دو سال دانسته‌اند. به عنوان نمونه، آلوسی درباره دو سال شاگردی او پیش امام صادق، از ابوحنیفه نقل می‌کند که: «اگر آن دو سال نبود، نعمان (ابوحنیفه) هلاک می‌شد.»^[۱۵] وی درباره عظمت علمی صادق گفته‌است: اگر جعفر بن محمد نبود، مردم احکام و مناسک حجشان را نمی‌دانستند.^[۱۶]

عطار نیشابوری فصل اول کتاب تذکره الاولیا، اثرش در شرح احوال بزرگان اولیا و مشایخ صوفیه، را به شرح حال صادق اختصاص داده‌است. عطار در این کتاب می‌آورد^[۱۷]:

اگر تنها صفت او گویم، به زبان و عبارت من راست نیاید که در جمله علوم و اشارات و عبارات بی تکلف به کمال بود، وقدوه جمله مشایخ بود، و اعتماد همه بر وی بود و مقتدای مطلق بود. هم الهیان را شیخ بود و هم محمدیان را امام، و هم اهل ذوق را پیشرو، و هم اهل عشق را پیشوا. هم عباد را مقدم، هم زهاد را مکرم. هم صاحب تصنیف حقایق، هم در لطایف تفسیر و اسرار بی نظیر بود.

در ادامه عطار داستانهایی چند از کرامات او نقل می‌کند.

زمامداران معاصر

خلفای اموی معاصر

^[۳]

• هشام بن عبدالملک (۱۲۵- ۱۱۴)
• ولید بن یزید بن عبدالملک (۱۲۶- ۱۲۵)
• یزید بن ولید بن عبدالملک (۱۲۶)
• ابراهیم بن ولید بن عبدالملک (۲ ماه و ۱۰ روز از سال ۱۲۶)
• مروان بن محمد معروف به مروان حمار (۱۳۲- ۱۲۶)

خلفای عباسی معاصر

^[۳]

• ابوالعباس عبدالله بن محمد (۱۳۷- ۱۳۲)
• ابوجعفر منصور دوانیقی (۱۴۸- ۱۳۷)